ผีตาโขนคืออะไร

ผีตาโขน คือ  หน้ากากอย่างหนึ่งของไทย เป็นร่องรอยของผลงานที่หลงเหลือ เป็นมรดกทางวัฒนธรรมของเผ่าพันธุ์มนุษย์ วัฒนธรรมนี้ได้บ่งบอกถึงประวัติศาสตร์อันเกี่ยวกับความเชื่อและความศรัทธาในการดำเนินชีวิตของบรรพบุรุษมาเป็นเวลาช้านาน  หน้ากากผีตาโขนจึงนับว่าเป็นผลงานศิลปะมีรูปแบบ  และความงามที่มีเอกลักษณ์เฉพาะที่ได้รับการสืบทอดต่อกันมาเป็นเวลาช้านาน

หน้ากากผีตาโขน

"ผีตาโขน” เป็นชื่อการละเล่นชนิดหนึ่ง โดยผู้เล่นทำรูปหน้ากาก มีลักษณะ น่าเกลียดน่ากลัว มาสวมใส่และแต่งตัวมิดชิด แล้วเข้าขบวนแห่แสดงท่าทางต่าง ๆ ในระหว่างมีงานบุญตามประเพณีประจำปีของท้องถิ่นพื้นบ้าน การเล่นผีตาโขน มีปรากฏในพื้นที่ต่าง ๆ โดยเฉพาะที่อำเภอด่านซ้าย จังหวัดเลย การเล่นผีตาโขน มีเฉพาะงานบุญประเพณีที่ภาษาพื้นบ้านอำเภอด่านซ้าย เรียกว่า “บุญหลวง”

“บุญหลวง” ที่วัดโพนชัย อำเภอด่านซ้าย ในเดือนแปดข้างขึ้น นิยมทำ 3 วัน ดังกล่าว คือ วันแรกเป็นวันรวม ( วันโฮม ) เป็นวันที่ประชาชนตามตำบลหมู่บ้านต่าง ๆ เดินทางมาร่วมงาน ซึ่งปกติจะนำบั้งไฟมาด้วย โดยเริ่มตั้งแต่เวลาประมาณ  04.00 น. – 05.00 น. ทำพิธีอัญเชิญพระอุปคุตเข้ามาประดิษฐานอยู่ที่วัด โดยอัญเชิญก้อนหิน จากแม่น้ำหมันใส่พาน ซึ่งสมมติว่าเป็นพระอุปคุตนำมาประดิษฐานไว้ที่หออุปคุต ข้างศาลาโรงธรรม ที่เตรียมจัดไว้แล้ว เชื่อว่าจะสามารป้องกันเหตุเภทภัยต่าง ๆ ที่จะเกิดในงานได้ เมื่อพิธีอัญเชิญพระอุปคุตเสร็จเรียบร้อยแล้ว จะมีการละเล่นต่าง ๆ ทั้งกลางวันและกลางคืน เช่น เล่นเซิ้งบั้งไฟ ฟ้อนรำ การแสดงผีตาโขน การแสดงการเล่นต่าง ๆ เป็นต้น วันที่สองของงาน ตั้งแต่ตอนเช้าถึงบ่าย จะมีการละเล่นต่าง ๆ

ศิลปะหน้ากากผีตาโขน
หน้ากากผีตาโขนเป็นผลงานศิลปะอันเกิดจากความเชื่อศรัทธาในศาสนา เป็นศิลปะที่มีรูปแบบ และเป็นรูปแบบศิลปะแบบอุดมคติ ผลงานทางศิลปะที่ถูกสร้างสรรค์ขึ้นมาโดยใช้สื่อประสม โดยมีขบวนการสร้างสรรค์ที่แสดงออกทั้งทางประติมากรรมและจิตรกรรมเป็นสำคัญ อีกทั้งได้แสดงออกถึงเอกลักษณะที่สำคัญในการใช้วัสดุอันเป็นการแสดงถึงภูมิปัญญาท้องถิ่น ที่ได้แสดงถึงความมีอารยะธรรมของผลงานหัตถกรรมที่นำมาใช้เป็นวัสดุอุปกรณ์ด้วยผลงานศิลปะหน้ากากนี้ได้ถูกสร้างสรรค์ขึ้นจนนับได้ว่าเป็นผลงานศิลปะที่สำคัญของชาติพันธุ์มนุษย์ในท้องถิ่นมาเป็นเวลาช้านานและผลงานศิลปะนี้ได้ทรงอยู่กับการดำเนินชีวิตตลอดมา ดังนั้นหน้ากากนี้จึงผลงานศิลปะที่มีประวัติความเป็นมา และเป็นผลงานศิลปะที่มีความงาม

การตกแต่งหน้ากากผีตาโขน
หน้ากากผีตาโขนทุกประเภทนอกจากจะมีองค์ประกอบด้านโครงสร้างแล้ว ยังมีการตกแต่งเพิ่มเติมอีก ซึ่งแต่โบราณมาสีก็เป็นส่วนสำคัญในการสร้างสรรค์ผลงาน ในท้องถิ่นทุรกันดารนี้สีก็ได้จากวัสดุธรรมชาติ อันได้แก่ ปูนขาว เขม่าไฟ และสีจากพืชเป็นหลัก ดังนั้น สีที่สำคัญได้แก่ สีขาว สีดำ สีแดง สีน้ำตาล เป็นต้น ลวดลายที่เขียนก็ล้วนได้รับอิทธิพลจากธรรมชาติ เช่น ลูกอ๊อด ปลา และเถาวัลย์ต่างๆ ศิลปะหน้ากากผีตาโขนที่มีมาแต่โบราณนั้น จึงเป็นผลงานทางศิลปะที่ต้องเขียนด้วยสีเป็นหลัก ถึงแม้จะมีร่องรอยการแกะสลักอยู่บ้างก็ตาม แต่ก็เป็นองค์ประกอบในส่วนรองเท่านั้นการทำผีตาโขนใหญ่ ทำเป็นรูปผู้ชายตนหนึ่ง และรูปผู้หญิงตนหนึ่ง ผู้จัดทำมีชาวบ้านตระกูลหนึ่ง อยู่ในบ้านด่านซ้าย หมู่ที่ 2 ตำบลด่านซ้าย อำเภอด่านซ้าย เป็นผู้ที่มีจัดทำติดต่อกันมาหลายชั่วอายุคน ช่างตระกูลนี้ถือเป็นหน้าที่ของตนที่จะต้องกระทำ เพราะถ้าปีใดไม่ทำ อาจทำให้คนในตระกูลนั้นเกิดภัยพิบัติ เช่น เจ็บป่วยไข้ เป็นต้น การทำรูปผีตาโขนใหญ่เชื่อกันว่า จำลองมาจากร่างกายของคนแปดศอก คือ คนสมัยโบราณ ซึ่งเล่าต่อ ๆ กัน มาว่าคนสมัยก่อนรูปร่างใหญ่โตมาก ใหญ่ขนาดมีความสูงถึงแปดศอก ก่อนทำโครงร่างของผีตาโขนใหญ่ ผู้ทำจะต้องทำพิธีโดยแต่งขันดอกไม้และเทียน ขันห้าและขันแปด คือ มีดอกไม้และเทียนอย่างละ 5 คู่ และ 8 คู่ ใส่พานหรือขัน กล่าวคำขอขมาและอนุญาตต่อสิ่งศักดิ์สิทธิ์ก่อน จึงลงมือทำการทำร่างผีตาโขนใหญ่ใช้สานด้วยตอกไม้ไผ่ปื้นใหญ่ ทำส่วนศีรษะก่อน โดยสานเป็นทรงกลม หาผ้าผืนใหญ่มาหุ้ม แล้วหาวัตถุที่เป็นเส้น ๆ เช่น เส้นของทางมะพร้าวที่ทุบเอาเนื้อออกแล้ว มาติดที่บนศีรษะ สมมุติให้เป็นผมโดยให้ผมผู้หญิงยาวกว่าผมผู้ชาย ใบหน้าสานด้วยตอกไม้ไผ่เป็นวงกลม คล้ายกระด้งฝัดข้าวนำมาผูกติดกับส่วนศีรษะ แล้วหาวัตถุบางอย่างมาทำเป็นรูปริมผีปาก จมูก ตา คิ้ว หู และแต้มด้วยสีให้ดูน่าเกลียดน่ากลัว ใบหน้าผีตาโขนผู้ชายหาอะไรมาทำหนวดเคราด้วย เมื่อมองดูจะได้รู้ว่าคนไหนเป็นชาย คนไหนเป็นหญิง ส่วนลำตัวและแขนก็สานด้วยด้วยไม้ไผ่ ทั้งลำตัวและแขนหุ้มด้วยผ้าผืนใหญ่ เช่น ผ้ามุ้ง ผ้าห่ม ฯลฯ ที่ไม่ใช้แล้ว เย็บคลุมให้มิดชิด ตรงด้านหน้าใต้สะดือลงมา สำหรับผีตาโขนผู้ชายทำอวัยวะเพศชายมาใส่ อาจทำด้วยไม้หรือวัตถุอื่นก็ได้ โดยผูกติดกับลำตัวตอนหน้าใต้บั้นเอวลงมา ส่วนผีตาโขนเพศหญิง ก็ทำอวัยวะเพศของหญิง ขนาดใหญ่ให้สมส่วนกับลำตัว อาจทำด้วยโคนต้นกล้วยหรือวัตถุอื่นก็ได้ แล้วเย็บติดไว้ตรงใต้สะดือเช่นกัน และตรงหน้าอกทั้งสองข้างของผีตาโขนผู้หญิง นำวัตถุมาทำรูปนม จะทำด้วยกะลามะพร้าว ลูกบอลผ่าซีกหรือวัตถุอื่น ๆ ก็ได้ ภายในลำตัวผีตาโขน เอาไม้ไผ่เป็นลำมัดไขว้ผูกติดไว้ สำหรับให้คนยืนข้างในจับยกร่างผีตาโขนเคลื่อนไปได้ และด้านหน้าตอนลำตัว เจาะรู 2 รู ให้คนถือผีตาโขนมองเห็นได้ และใต้ช่องที่ตามองลอด ให้เจาะรูขนาดแขนสอดเข้าออกได้ สำหรับสอดขวดเหล้าหรือสิ่งของเข้าไป เมื่อคนให้เหล้าหรือสิ่งของแก่ผีตาโขนใหญ่ หรือสำหรับใช้มือยื่นลอดออกมา เมื่อมีคนยื่นเหล้าหรือสิ่งของให้คนถือผีตาโขนอยู่ข้างใน

ผีตาโขนใหญ่ ชาย-หญิง